هر آنچه که درباره گوسفند باید بدانید !

گوسفند چیست؟

گوسفند / گوسپند با نام علمی ” Ovis aries ” یک پستاندار نشخوارکننده اهلی دارای پشمی ضخیم و شاخ منحنی (بطورمعمول فقط درجنس نر) است که با هم نوعان و اجداد وحشی خود تفاوت های بسیار دارد. این حیوان به دلیل پشم ، گوشت و شیر خود در گله نگهداری می شود و از نظر تمایل به پیروی از دیگران در گله ، ضرب المثل است.

گوسفند نر را ” قوچ ” گوسفند ماده را ” میش ” و فرزند آنها را ” بره ” مینامند . میش ها بین 45 تا 100 کیلوگرم و گوسفندان نر بین 45 تا 160 کیلوگرم وزن میگیرند .

تاکسونومی چیست؟

تاکسونومی به طبقه بندی موجودات در گروه هایی که اساس طبقه بندی در آنها شباهت هایی در اصل و نسب ، الگوی رفتاری ، الگوی پیدا کردن غذا و … است می گویند.

تاکسونومی گوسفندان :

طبقه : حیوان ، شاخه : طنابداران ، رده : پستانداران ، راسته : جفت سم داران ، تیره : گاوسانان  ، خانواده : شاخ های میان تهی ، زیر خانواده : بزسانان ، سرده : گوسفند .

اهلی کردن اولیه

زمانی که یک ارگانیسم ( موجود زنده ) تحت تربیت و تعلیم قرار میگیرد تا با انسانها زندگی کند ، این فرآیند را اهلی کردن می گویند. اهلی کردن گاهی اوقات رفتار و شکل ظاهری حیوان را نیز تغییر میدهد. سگ ها نخستین حیواناتی بودند که اهلی شدند و بعد از آنها گوسفند و بز در مقام دوم قرار دارد ؛ ولی اولین حیواناتی بودند که با اهداف کشاورزی اهلی شدند. حدود 10000 سال است که این حیوانات اهلی میشوند و در ابتدا در آسیا و ایران اهلی کردن گوسفندان آغاز شده و گسترش یافته .

 تغذیه گوسفندان

گوسفندان به چراكردن علاقه دارند و خوردن علف هاي كوتاه و تُرد . رژيم غذايي آنها علف هاي هرزوي است كه برگ هاي پهن دارند و آنها دوست دارند نزديك زمين و نه در هوا دنبال غذا بگردند.

در آب و هواي خشك ، يك هكتار چراگاه و مرتع نميتواند به اندازه ي يك هكتار چراگاه و مرتع در آب معتدل و مرطوب گوسفندان را غذا دهد ، يك هكتار مرتع در فصل هاي پربارش و مرطوب نيز همين حالت را نسبت به يك هكتار مرتع در فصل هاي خشك دارد.

غذاي ذخيره شده: وقتي كه علوفه ي تازه در دسترس نيست و يا تامين نيازهاي غذايي آنها امكان پذير نيست بايد از غذاي ذخيره شده استفاده كرد که شامل :

يونجه : نوعي علف كه درو ميشود و خشكش ميكنند ؛ براي مصرف حيوانات دامي استفاده ميشود.

علف تازه مانده ( Silage ) : نوعي از علوفه ي سبز است كه ابتدا آنرا تخمير ميكنند و سپس در سيلوها و يا ديگر سيستم هاي داراي خلا ذخيره ميكنند. اين غذا هم براي گوسفندان و هم براي گاوهاست تنها تفاوتي كه وجود دارد اين است كه براي گوسفندان را ريزتر خرد ميكنند تا راحتتر بخورند.

مكمل ها:مكمل ها عموماً به گوسفنداني كه نيازهاي غذايي بيشتر دارند داده ميشود مانند ، گوسفندان باردار كه اواخر بارداري خود را ميگذرانند ، گوسفنداني كه بيشتر از دو بره دارند ، و گوسفنداني كه پتانسيل بيشتري در سريع رشد كردن دارند.

مكمل ها همان غلات هستند كه شامل ذرت ، جو ، گندم ، جوي دوسر . براي گوسفندان طبيعي است كه اين دانه ها را بخورند ، در شكمبه ي آنها ميكروارگانيسم هايي وجود دارد كه ميتواند نشاسته ي موجود در غلات را هضم كند. همچنين دانه ي كتان و دانه ي سويا نيز بعنوان دو منبع پروتئين همراه با مواد معدني و ويتامين ها در مكمل هاي غذايي گوسفندان وجود دارد.

طول عمر گوسفند

طول عمر به مدت زمانی گفته میشود که انتظار میرود یک ارگانیسم زندگی کند. طول عمر یک حیوان با توجه به اندازه اش افزایش میابد . برای مثال ؛ گاوها عموما بطور طبیعی بیشتر از گوسفندها عمر میکنند. طول عمر گوسفندها شبیه به طول عمر نژادهای بزرگ سگ ها میباشد ، حدودا 10 تا 12 سال. برخی از نژادهای گوسفند بعلت اینکه طول عمر بیشتری دارند شناخته میشوند برای مثال پیرترین گوسفند دنیا حدود 23 سال عمر کرده. طول عمر تولیدی گوسفند نسبت به عمری که میکند بسیار کم است علت اين موضوع آن است كه ، بهره وري ميش ها بين ٣ تا ٦ سال است و بعد از سن ٧ سالگي شروع به رو به زوال رفتن ميكنند. در نتيجه اكثر ميش ها قبل از اين كه بطور طبيعي بميرند و طول عمر خود را كامل طي كنند از گله حذف ميشوند.همچنين لازم است كه از ميش هاي پيرتر گله هرچه زودتر خلاص شد تا جا براي ميش هاي جوانتر باز شود.جوانترها از لحاظ ژنتيكي از پيرتر ها برتر هستند.

در محيط نامتعادل كه شرايط بازدهي فراهم نيست ميش ها را در سنين پايين بصورت گزينشي ذبح ميكنند ، زيرا به محض اينكه دندان هاي آنها شروع به فرسايش و خراب شدن ميكند حفظ وضعيت بدن براي آنها سخت ميشود ؛ در نتيجه علوفه ي كافي مصرف نميكنند و شيردهي به نوزادان براي آنها مشكل ميشود.

• براي يك ميش امكان پذير است كه بعد از سن ١٠ سالگي هم سودده باشد ولي اگر ، به خوبي تغذيه شود و رشد طبق برنامه ريزي داشته باشد.

تولد گوسفندان دربهار

دوران بارداری گوسفندان بین 142 تا 152 روز و میانگین147 روز طول میکشد.اگر میش ها بره های نر و ماده در شکم خود داشته باشند دوران بارداری آنها کوتاهتر است ، این درصورتی است که اگر تنها بره ی نر در شکم داشته باشند ( یا بره ی سنگین) دوران بارداریشان بلندتر است.

طبیعت مادرزادی گوسفندان حکم میکند که درفصل پاییز جفتگیری کنند تا بره هایشان درفصل بهار زمانی که هوا معتدل و علوفه فراوان است متولد شوند. این سناریو به بره ها این اجازه را میدهد تا زنده بمانند و رشد کنند.

جفتگیری

اکثریت میش ها در روزهای کوتاه تر جفتگیری می کنند و فصل پاییز بهترین زمان برای این کار است. زمانی که روز ها به سمت کوتاه شدن میروند، مغز میش ها ترغیب میشود تا هورمون هایی ترشح کنند که سیستم باروری آن ها تحریک شود. هرچقدر گوسفندان از محلی که در آن  برای اولین بار جفتگیری کردند دور می شوند، احتمال اینکه این الگوی جفتگیری فصلی در آن ها نمایان شود بیشتر است.

 متقابلا هرچقدر گوسفندان در مناطق گرمسیری و نزدیک تر به محل جفتگیری اولیشان بمانند، این الگو جفتگیری فصلی کمتر در آن ها نمایان میشود.

میش ها همچنین بیش از یکبار در سال تحریک به جفتگیری میشوند و آنها را با خاصیت “فصلی” بودنشان میشناسند چرا که چرخه باروریشان متناسب با فصل عوض میشود و زمانی که در دوره بارداری باشند حدودا هر 17 روز یکبار به سرحد تحریکشان میرسند. “دوری نوری” به رابطه ی میان روشنایی و تاریکی در طول یک روز گفته میشود. درواقع، این امکان وجود دارد که با به کنترل گرفتن نور و دوره نوری که در معرض چشم میش ها قرار می گیرد، آنها را گول زد که فصل جفتگیریشان شروع شده است.

اولین تجربه مادری در میش ها

با اینکه این موضوع ارتباط مستقیم با نوع جفتگیری, تغذیه و پرورش میش ها دارد، عموم آنها با فرا رسیدن یک سالگیشان می توانند مادر شوند. اگر میش قبل از جفتگیری اش بخاطر تغذیه و پرورش خوبی که داشته به دو سه برابر اندازه عادی اش برسد، این امکان برایش وجود دارد که در 7 تا 9 ماهگی بدون هیچ مشکلی باردار شود. اما بعضی از افرادی که به پرورش گوسفند می پردازند، ترجیح میدهند تا میش هایشان قبل از اینکه جفتگیری کنند، حداقل  18 ماهه شوند. گونه های مختلف گوسفندان در سن های متفاوتی نسبت به یکدیگر به بلوغ میرسند.

اصطلاحاتی مربوط به گوسفندان

گوسفند سالخورده :

سن تقويبي يك گوسفند ميتواند از روي دندان پيشين بالايي اش مشخص شود . در زمان تولد بره ها هشت دندان پيشين شيري يا موقتي در فك پايين خود دارند. آنها هيچ دنداني در فك بالايي خود ندارند و تنها يك “سكوي دنداني” دارند. تقريبا در سن ٤ سالگي دهان يك گوسفند پر از دندان است ، وقتي از سن ٤ سالگي ميگذرند دندان هاي پيشين شروع به خراب شدن ميكند.

ميشِ دندان شكسته:

زماني كه يك ميش برخي از دندان هاي خود را از دست ميدهد آن را دندان شكسته صدا ميكنند.

كايمِر : به دورگه ي گوسفند و بز ميگويند.

گَمِر : زماني كه يك ميش همه ي دندان هاي خود را از دست ميدهد آن را گمر صدا ميزنند . معني لغوي اين كلمه پيرزن روستايي است.

يك گوسفند بدون هيچ دندان پيشين نيز ميتواند زنده بماند زيرا براي جويدن بيشتر از دندان هاي آسياب خود استفاده ميكند، با اين حال چراكردن برايش سخت است.

گوسفند كاست :

وقتي گوسفندي به پشت ميفتد و نميتواند از جايش بدون كمك برخيزد اينگونه صدايش ميكنند! اين اتفاق معمولا درباره ي گوسفند هاي كوتاه قد و تنومند ميفتد . ميش هايي كه در دوران بارداري خود سنگين ميشوند بيشتر از ديگر گوسفندان مستعد اين اتفاق هستند ، اگر اين گوسفندان در مدت كوتاهي به حالت اوليه خود باز نگردند امكان دارد بميرند. وقتي به حالت اوليه ي خود برميگردند بايد تا چند دقيقه تحت نظر باشند تا اطمينان حاصل گردد كه سالم و در شرايط مناسب هستند.

تفاوت بين گوسفند و بز

اين دو حيوان شباهت هاي زيادي دارند ولي نهايتا در تاكسونومي آنها تفاوت هايي وجود دارد. دو رگه ي گوسفند-بز بسيار رايج است.

تفاوت در دُم:

راحتترين راه براي تشخيص تفاوت بين گوسفند و بز آن است كه به دم آنها نگاه كنيد. دم بز به سمت بالا است ( اگر مريض نباشد ، نترسيده باشد و حالتي از پريشاني نداشته باشد ) و دم گوسفند به دلايل بهداشتي و سلامتي آويزان و كوتاه است.

رفتار هاي جستجوي غذايي:

يكي از بزرگترين تفاوت هاي بين گوسفند و بز ، تفاوت در نوع پيداكردن غذا رفتارهاي غذايي آنهاست.بز ها ذاتاً جستجوگر و كنجكاو هستند و ترجيح ميدهند برگ ها ، شاخه هاي كوچك ، تاك و بوته ها را بخورند. آنها بسيار چالاك هستند و گاهي براي رسيدن به شاخه ي موردنظر خود روي پاهاي عقبي خود مي ايستند! بزها دوست دارند كه قسمت بالايي گياهان را بخورند.

گوسفندان به چراكردن علاقه دارند و خوردن علف هاي كوتاه و تُرد . رژيم غذايي آنها علف هاي هرزوي است كه برگ هاي پهن دارند و آنها دوست دارند نزديك زمين و نه در هوا دنبال غذا بگردند.

رفتار:

بزها و گوسفندان عموما رفتار متفاوتي را نشان ميدهند ، بزها طبيعتي كنجكاو و مستقل دارند درحالي كه گوسفندان كناره گير و غيرصميمي هستند.

تفاوت فيزيكي:

تعداد زيادي تفاوت هاي فيزيك وجود دارد كه شايد چشم نيايند! اكثر بزها بدني پوشيده از مو دارند كه نيازي به كوتاه كردن و شانه زدن ندارد اما گوسفندان بدني پوشيده از پشم دارند كه لازم است دائماً قيچي بخورد

گوسفندان در لب بالايي خود شكافي دارند كه توسط يك فيلتروم (شيار) به دو قسمت تقسيم ميشود ولي بزها همچين چيزي ندارند.

بزها بطور طبيعي شاخ دارند ولي اكثر نژادهاي گوسفند شاخ ندارند.

نژادهاي مختلف گوسفند

سخت است كه بفهميم چند نژاد گوسفند وجود دارد زيرا تنها كشورهاي پيشرفته هستند كه نژادها را ثبت ميكنند.

اين باور وجود دارد كه بيشتر از هر حيوان دامي ديگر ( با در نظر گرفتن طيور ) گوسفند وجود دارد.در سرتاسر جهان تخمين زده ميشود كه بيش از ١٠٠٠ نوع نژاد گوسفند متمايز وجود دارد بطوري كه تنها در ايالات متحده ي آمريكا ٦٠ نوع گوسفند وجود دارد. اما در نهایت چند صد نوع نژاد توسط سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل (FAO) شناسایی و به ثبت رسیده است  . گوسفند ها با ابعاد ، شكل ها ، اندازه ها ، رنگ ها ، …  متفاوتی  وجود دارند و راه هاي زيادي براي طبقه بندي آنها هست مانند :

• با توجه به هدف اوليه از پرورش گرسفندان ، يعني توليد شير و گوشت و استفاده از پشم آنها
• نوع كت آنها و اليافي كه در آن وجود دارد ( خوب ، متوسط، بلند ، مو و …)
• رنگ صورت ؛ سياه ، مشكي ، سفيد ، قرمز
• فرم صورت
• –           ويژگي هاي خاص فيزيكي و توليدي

اسامی انواع شناخته و ثبت شده گوسفندان در دنیا :

گوسفند پشم خوب

اين نوع گوسفند فيبرهاي پشم هايش قطر بسيار كوچكي دارند عموما ٢٠ ميكرون و يا كوچكتر.  نیمی از جمعيت گوسفندان در جهان را تشكيل ميدهد و در استراليا ، آفريقاي جنوبي ، آمريكاي جنوبي و عربستان يافت ميشود.اكثر گوسفندان با اين ويژگي از نژاد Merino هستند و يا اگر خط نژادي آنها را بررسي كنيم به Merino ميرسيم.اين نوع گوسفندان به مناطق خشك و نيمه خشك تعلق دارند و با محيط آنجا سازگار هستند و بعدت پشم خوبي كه دارند ، طول عمر بالا و غريزه شان در دفاع (هجوم آوردن ) شناخته شده هستند.

نژادهای این گروه از گوسفندان:

• Merino
• Rambouillet

گوسفند پشم بلند

اين گوسفندان فيبرهاي بلند با قطر زياد دارند ( معمولا بيش از ٣٠ ميكرون ) . با مناطق مرطوب ، آب و هواي معتدل ، بارش هاي زياد و علوفه ي فراوان سازگار هستند. عموما در انگلستان ، اسكاتلند ، نيوزلند پرورش ميابند. پشم گوسفندان پشم بلند برای خرید و فروش محبوب است.

نژادهای این گروه از گوسفندان:

• Romney
• Lincoln
• Leicester Longwool
• Cotswool
• Coopworth
• Border Leicester

گوسفند گوشتي پشم متوسط

اين گوسفند پشم با اندازه ي متوسط و يا بلند دارد . ولي بيشتر به علت كيفيت گوشتش است كه موردتوجه قرار ميگيرد. حدود پانزده درصد گوسفندان جهان را در برميگيرند.

بهترین نژادهای این گروه از گوسفندان گوشتی :

گوسفند پشم فرش

داراي درشت ترين درجه ي پشم ( تقريبا ٣٨ ميكرون) ، پشم اين گوسفند در صنعت فرش بافي استفاده ميشود به همين دليل است كه نام آنرا گوسفند پشم فرش گذاشته اند. اين نژاد معمولا دو رديف روكش پشمي برروي بدن خود دارد ، پوشش بيروني بلند و درشت و براي محافظت در برابر عناصر و لايه ي زيري كوتاه و ظريف است.اين گوسفندان با محيط هاي خيلي سرد سازگارند.

گوسفندهاي مودار

برخي از نژادها پشم ندارند و بجاي آن مو دارند ( مانند اجداد وحشي خود).

بعضي از گوسفندان فقط  مو دارند ولي برخي ديگر تركيبي از پشم و مو هستند.بيشتر در آفريقا ، كارائيب ، آمريكا و كانادا و در محيط هايي با آب و هواي معتدل رشد ميكنند.حدود ده درصد جمعيت گرسفندان را دربر ميگيرند و در صنعت دامي آمريكا بيشترين سرعت را در توليدمثل دارند.اخيرا علاقه به گوسفندان مودار در كشورهايي از جمله استراليا و مكزيك هم افزايش يافته.نژاد Katahdin از این دسته از گوسفندان است .

گوسفنداني با دُم چاق

اين گوسفندان بعلت اينكه ميتوانند مقدار زيادي از چربي را در دم و دنبه ي خود ذخير كنند ، اين گونه نامگذاري شده اند.بيشتر در مناطقي با آب و هواي معتدل مانند آفريقا،خاورميانه و آسيا يافت ميشوند.آنها از جمله گوسفندان پشمي هستند ولي بيشتر بخاطر گوشت و شير است كه پرروش داده ميشوند. 25 درصد جمعيت گوسفندان در جهان را تشكيل ميدهند.اين گوسفندان اصالتاً از تونس هستند.

نژادهای این گروه از گوسفندان:

• Kanakul
• Awassi

گوسفندان دُم كوتاه

نژاد دم كوتاه دُمي شبيه به دم موش صحرايي دارند و اصالتا متعلق به كشورهاي اسكانديناويايي و شمال اروپا هستند.دم آنها لاغر است و هيچگونه مو و پشمي ندارد.آنها تمايل زيادي به باروري دارند.

نژادهای این گروه از گوسفندان:

• Shetland
• East Friesian
• Romanov
• Fin Sheep
• Soay
• Ice Landic

نژادهاي بارور

برخي از گوسفندان بعلت باور بودن و نرخ بالاي زاد و ولدي كه دارند شناخته ميشوند. برخي از آنها بصورت طبيعي ميل به باروري دارند و اين انتخاب و ميل به جفت گيري منجر به باروري بيشتر ديگر نژادها و افزايش آنها نيز شده است.

نژادهای این گروه از گوسفندان:

• Finn
• Romanov
• Booroola Merino

نژادهاي بَدَوي

در بين نژادهاي مختلف گوسفند ، اين گروه بطور معمول از لحظ ژن تنوع قابل توجهي دارند ، اما داراي ويژگي هاي مشترك نژادي هستند. اين نژاد زندگي بطور طبيعي و با استفاده از غريزه ي بقاي خود را دوست دارد و ادامه ي بقا را با حداقل دخالت انساني ترجيح ميدهد.

بیماری های مشترک بین گوسفند و انسان

زونوز

یک بیماری که می تواند به طورطبیعی از حیوان به انسان و یا بالعکس انتقال پیدا کند را، بیماری زونوتیک می گویند. بیماری های انگشت شماری وجود دارد که میتواند میان انسان و گوسفند انتقال پیدا کند.

اسهال

اگر پوست انسان با مدفوع عفونی گوسفندان تماس پیدا کند، امکان ابتلا انسان به اسهال از نوع های کریپتوس پرودیا و یا سالمونلا وجود دارد، هرچند که احتمالش کم است. کودکان و افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند بیشتر از دیگران در معرض این بیماری قرار می گیرند. روش پیشگیری : شست و شوی قسمتی از پوست که با گوسفند یا مدفوعش تماس پیدا کرده است.

گلودرد

شاید عجیب باشد ولی گلودرد رایج ترین بیماری است که توسط پوست بین انسان و گوسفند منتقل میشود!

دلیل اصلی این گلودرد ویروسی از خانواده “آبله” هاست که میتواند میان انسان و گوسفند انتقال یابد و درون گلو، روی دست ها، بازو ها و صورت انسان جراحت هایی بجا بگذارد که درد شدیدی به همراه دارد. این بیماری میتواند با دست زدن به گوسفندان و یا هنگام تزریق واکسن به آنها به انسان منتقل شود.

یک تحقیق در انگلستان نشان داد که 23 درصد از افرادی که به پرورش گوسفند مشغول هستند، به این آبله مبتلا شده اند.

قارچ پوستی  ( Club Lamb Fungus )

این بیماری نوعی از قارچ پوستی است که از گوسفند به گوسفند و از گوسفند به انسان منتقل میشود، از علائم آن در انسان میتوان به تشکیل یک جوش بزرگ و قرمز رنگ بر روی پوست اشاره کرد. در شرایط وخیم تر، این قارچ پوستی زخم های دردناکی بجا میگذارد که هیچگاه از بین نمی روند.

جراحت

انسان ها و به ویژه کودکان و افراد پیر، ممکن است بی دلیل و تنها بخاطر سهل انگاری هنگام پرورش دام ( حتی گوسفندان ) زخمی شوند. اولویت در انجام هرکاری ( به ویژه پرورش دام ) می بایست حفظ امنیت خود باشد. حفظ امنیت به هنگام پرورش و تماس با دام، نه تنها موجب سالم ماندن انسان شده، بلکه استرس و ترس کمتری به دام منتقل میکند. استفاده از تجهیزات مناسب به هنگام تماس و یا پرورش دام، میزان استرس و خطر زخمی شدن را هم برای فرد، و هم برای دام به حداقل میرساند.

حقایق جالب درباره ی گوسفندها

-گوسفندان زاویه ی دید 300 درجه دارند که به آنها اجازه میدهد پشت سر خود را بدون اینکه سرشان را بچرخانند ببینند.

-گوسفندان به اندازه ی سگ ها باهوش هستند.

-گوسفندان علاقه دارند بصورت دسته جمعی حرکت کنند.

-سیستم گوارشی گوسفندان بصورت مارپیچی است و حفره های زیادی دارد.

-گوسفندها حافظه ی بینظیری دارند ، آنها میتوانند یکدیگر را به خاطر بسپارند و تا آخر همر یکدیگر را بشناسند.

-حس چشایی و شنوایی گوسفندان به شدت قوی است .

منابع :

sheep101.info – en.wikipedia.org – fao.org – hamshahrionline.ir- bbcgoodfood.com