در طب سنتی، جلوگیری و درمان بیماری ها به کمک شناخت طبع های چهارگانه (مزاج های چهارگانه) صورت می گیرد. در این طب پیشنهاد می شود که هر فرد سبک زندگی و برنامه غذایی خود را با آگاهی از مزاج پایه و عارضی خود تنظیم کند. از آنجا که طب سنتی در دنیای امروزه به عنوان یک علم واقعی به رسمیت شمرده نمی شود، بسیاری از مردم توجهی به آن ندارند، از این رو طبیعی است که بیشتر مردم از مزاج پایه و عارضی خود آگاه نباشند و به مصرف مواد غذایی بپردازند که با طبع و مزاجشان سازگاری نداشته باشد. مصرف مواد غذایی بدون آگاهی از مزاج، می تواند با ابتلا به بیماری های مختلفی همراه شود ! ما در ادامه این مقاله قصد داریم تا شما را با انواع طبع ها و مزاج چهارگانه آشنا کنیم تا شما نیز همانند بسیاری از مردم به بیماری های مختلف مبتلا نشوید.
مزاج چیست ؟
مزاج دارای دو معنی است، از نظر لغوی مزاج به معنای سرشت، نهاد و آمیزه است و در طب سنتی، مزاج به معنای کیفیتی یکسان و جدید است که از آمیختن ارکان مختلف با یکدیگر و کنش و واکنشی که آنها در یک جسم مرکب بوجود می آورند، تشکیل شده است. به زبان ساده تر، مزاج از ترکیب و نسبت این ارکان به یکدیگر بوجود می آید؛ میزان ارکان موجود در یک جسم مرکب، تعیین کننده مزاج آن جسم است. مزاج هر جسم مرکب در این دنیا منحصر به فرد است، به این معنا که به ازای تعداد موجودات زنده و غیر زنده در این دنیا مزاج مختلف وجود دارد. همانطور که پیش تر به آن اشاره شد، در طب سنتی، جلوگیری و درمان بیماری ها به کمک شناخت همین مزاج ها صورت می گیرد.
ارکان مزاج چی هستند ؟
خونی که در رگها جریان دارد از نتیجه هضم غذا ایجاد میشود و در معده تحت تأثیر تغییرات خاصی قرار میگیرد تا به شکل خون درمی آید. خون حامل اصلی مزاج است و هر چهار ماده را دربردارد: سردی، تری، خشکی، گرمی. به هر یک از این مواد خلط گفته میشود که غلظت هر کدام در افراد متفاوت است و باعث به وجود آمدن مزاج میشود. طب سنتی، اساس و پایه خلقت و ماده تشکیل دهنده آن را در چهار رکن تقسیم می کند : آتش، هوا، آب و خاک. کیفیت هر یک از این ارکان نیز به چهار وجه تقسیم می شود : رطوبت، حرارت، برودت و یبوست. مزاج هر جسم مرکبی از ترکیب این چهار رکن و میزان هر یک از این چهار کیفیت بوجود می آید و بر اساس نوع، اندازه و کیفیت، 9 مزاج وجود دارد.
ارکان هوا و آتش گرم بوده و در بالای جو قرار می گیرند و ارکان آب و خاک سرد بوده و در پایین جو قرار می گیرند، پس می توان اینگونه نتیجه گیری کرد :
مزاج |
عنصر |
گرم و خشک ( صفراوی) |
آتش |
گرم و تر ( دموی) |
هوا |
سرد و خشک ( سوداوی ) |
خاک |
سرد و تر ( بلغمی ) |
آب |
مزاج انسان ها چگونه دسته بندی می شود ؟
بطور کلی، مزاج انسان ها به دو بخش دسته بندی می شود : مزاج ذاتی، مزاج اکتسابی.
- مزاج ذاتی ( مزاج پایه، مادرزادی ) : مزاج ذاتی، مزاجی است که فرد با آن متولد می شود.
- مزاج اکتسابی ( مزاج عارضی ) : مزاج اکتسابی، به مزاجی گفته می شود که تحت عوامل محیطی و شخصی فرد نظیر سن، جنسیت، آب و هوای منطقه زندگی، اعراض نفسانی، فصل و… بوجود می آید.
دسته بندی مزاج ها توسط دکتر نظام نهرینی
از دیدگاه دکتر نظام نهرینی، مزاج های چهارگانه به دو دسته طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می شوند، اگر مزاج ها در حالت طبیعی خود باشند، مشکلی برای افراد ایجاد نمی شود و آن ها در معرض خطر ابتلا به بیماری های مختلف قرار نمی گیرند. اما اگر مزاج یک شخص از حالت طبیعی خود خارج شود، احتمال بروز بیماری در آن شخص بیشتر می شود. بسیاری از مردم بر این باورند که برخی مزاج ها نظیر مزاج سرد و خشک خوب نیستند، اما این باور کاملا غلط است، چرا که هر مزاجی در حالت اعتدال و طبیعی خود، دارای خواص بسیار خوبی است و تنها هنگامی که از حالت طبیعی خود خارج می شود باعث بروز مشکل و بیماری می شود.
مزاج های چهارگانه در بدن انسان ها
پیش تر اشاره کردیم که از نوع، کیفیت، اندازه و ترکیب چهار رکن اصلی طبیعت ( هوا، آتش، آب و خاک ) 9 مزاج ایجاد می شود. 4 مزاج منفرد که شامل گرمی، سردی، خشکی و تری هستند و چهار مزاج مرکب که شامل صفراوی ( گرم و خشک )، دموی ( گرم و تر )، سوداوی ( سرد و خشک ) و بلغمی ( سرد و تر ) هستند و در آخر، نهمین مزاج که مزاج معتدل نامیده می شود. مزاج معتدل خود نیز به چهار مزاج مختلف تقسیم می شود که برای برخی افراد بکار می روند : مزاج گرم و معتدل – مزاج سرد و معتدل – مزاج تر و معتدل و مزاج خشک و معتدل.
مزاج هایی که در بالا به آنها اشاره شد برای تعیین مزاج در انسان ها بکار می روند، اما این بدین معنا نیست که تنها انسان ها و موجودات زنده دارای مزاج هستند، در واقع هر جسم مرکبی که در این جهان وجود دارد دارای مزاج است، حتی ویژگی هایی نظیر سن، جنسیت و فصل ها نیز مزاج مخصوص خود را دارند که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.
مزاج سن
پیری ( 60 به بالا ) |
میانسالی ( 40- 60) |
جوانی ( 30 – 40 ) |
رشد ( 0 – 30 ) |
سن |
سرد و تر |
سرد و خشک |
گرم و خشک |
گرم و تر |
مزاج |
در جدول بالا می توانید مشاهده کنید که تاثیرات سن بر روی مزاج انسان به چه شکل است، به خاطر داشته باشید که مزاج سنی از مزاج ذاتی جدا بوده و این دو مزاج تنها با یکدیگر در تعامل هستند. در دوره رشد، بدن هر فرد دارای رطوبت بسیار زیادی است. در دوره جوانی، مزاج سنی در معتدل ترین حالت خود قرار می گیرد و مزاج این دوره به نسبت مزاج دوره رشد گرم تر و خشک تر است. در دوره میانسالی، رطوبت و گرمای غریزی بدن کاهش پیدا می کند و بدن افراد، مستعد بیماری های سوداوی می شود. در دوره پیری، بدن انسان باری دیگر تر می شود، اما این رطوبت غریزی نبوده و تحت عوامل محیطی و غریبه ( عارضی ) بوجود می آیند که نتیجه قدرت هضم پایین بدن انسان هستند. پیش تر گفتیم که مزاج سنی و ذاتی با یکدیگر در تعامل هستند، برای مثال کسی که دارای مزاج ذاتی گرم و خشک است، در پیری با بیماری های کمتری دست و پنجه نرم می کند.
مزاج جنسیت
مزاج جنسیت یکی دیگر از انواع مزاج است که با مزاج ذاتی فرد متفاوت است و این دو مزاج تنها با یکدیگر در تعامل هستند، شما می توانید در جدول زیر مزاج جنسیت های مختلف را مشاهده کنید :
زن |
مرد |
جنس |
سرد تر و مرطوب تر |
گرم تر و خشک تر |
مزاج |
مزاج فصول
فصل ها نیز همانند سن، جنسیت و سرشت هر شخص، دارای مزاج مخصوص خود هستند. در بین فصل ها، بهار دارای معتدل ترین مزاج است. شما می توانید در جدول زیر مزاج فصل های مختلف را مشاهده کنید :
زمستان |
پاییز |
تابستان |
بهار |
فصل |
سرد و تر |
سرد و خشک |
گرم و خشک |
گرم و تر |
مزاج |
درست همانند انسان ها، طبیعت و فصل ها می توانند مزاج غیرطبیعی داشته باشند، اما مزاج هایی که در بالا برای فصول تعیین شده اند، مزاج آنها در حالت اعتدال و طبیعی هستند.
- در بهار غلبه مزاج خونی زیاد روی میدهد. تغییرات کیفی خون در این فصل ظهوری کامل دارد.
- تابستان هم مزاج صفراء است. از علایم این مزاج، تشنگی است.
- پاییز به مزاج سوداء نزدیک است. خشکی پوست از علایم این فصل است.
- غلبه بلغم در زمستان زیاد بروز میکند. کندی هضم و بیماری سرماخوردگی بیشتر در این فصل دیده میشود.
مزاج مناطق
مناطق جغرافیایی مختلف دارای مزاج مختلف هستند، مزاج مناطق بر روی مزاج ذاتی افرادی که در آن زندگی می کنند تاثیر می گذارند. دسته بندی مزاج مناطق نیز درست همانند مزاج دیگر ارکان طبیعت دسته بندی می شود. مناطق کوهستانی سرد و خشک هستند، مناطق بیابانی گرم و خشک هستند، مناطق دریایی و کوه های جنوبی سرد و تر هستند و مناطق دریایی و کوه های شمال گرم و تر هستند.
مزاج اعضای بدن
هر کدام از اعضای بدن مسئولیتی را بر عهده دارند و عملکرد آن ها وابسته به هر یک از این مسئولیت هاست. مزاج اعضای بدن نیز بر اساس عملکرد آن ها شکل می گیرد، برای مثال سرد ترین و خشک ترین عضو بدن استخوان های آن هستند، معتدل ترین عضو بدن پوست است و قلب، گرم ترین و خشک ترین عضو آن است. در جدول زیر شما می توانید مزاج هر یک از این اعضا را مشاهده کنید :
سرد |
تر |
خشک |
گرم |
اندام |
|
|
+ |
+ |
قلب |
|
|
+ |
+ |
شریان |
|
|
+ |
+ |
ورید |
|
+ |
|
+ |
خون |
|
+ |
|
+ |
کبد |
|
+ |
|
+ |
گوشت |
+ |
|
+ |
|
مو |
+ |
|
+ |
|
استخوان |
+ |
|
+ |
|
غضروف |
+ |
|
+ |
|
وتر |
+ |
|
+ |
|
رباط |
+ |
+ |
|
|
عصب |
+ |
+ |
|
|
چربی |
+ |
+ |
|
|
نخاع و مغز |
مشخصه های فردی و پیشنهادهای غذایی برای هر طبع
- مزاج گرم و خشک (صفراوی)
افراد دارای مزاج گرم و خشک عمدتا لاغر اندام هستند با استخوان بندی معمولا درشت و رنگ پوست و سفیدی چشم آنها کمی به زردی میزند. این افراد به شدت گرمایی هستند و اکثرا عطش زیاد و خشکی دهان دارند. عموما بسیار پر انرژی و پر تحرک هستند. باهوش و زیرک و پر حرفند و زود عصبانی میشوند و هم به سرعت عصبانیتشان فروکش میکند.
افرادی با مزاج گرم خشک میل زیادی به خوردن ترشیجات (مانند لواشک، تمبر هندی، سرکه و …) و همچنین خوراکیهای سردی مانند خیار، کاهو و هندوانه دارند و تمایل به خوردن شیرینی جات در آنها کم است.
شاتوت، انار، زرشک، تمشک، زردآلو، هلو، سیب، گلابی، خیار، کدو، کاهو و اسفناج برای صفراوی مزاجها مفید است.
سیر، پیاز، ادویه هـای تند، گوشت قرمز، موز، خربزه، آناناس، انجیر، غذا هـای سرخ کرده، گردو، پسته، فندق و نارگیل با مزاجشان سازگار نیست.
- مزاج گرم وتر (دموی)
افرادی که دموی مزاج اند عمدتا پوستی سرخ و سفید و بدنی درشت و عضلانی دارند. این افراد نه گرمایی هستند ونه سرمایی، ولی تحمل سرما برایشان راحتتر است. قدرت حرکات بدنی و قدرت هضم و اشتهای خوبی دارند و نسبت به دیگران عروق دست برجسته تری دارند. افراد دارای مزاج گرم وتر مستعد ابتلا به فشار خون و بیماریهای قلبی هستند .
انسانهای دموی، شجاع و جسورند و اعتماد به نفس بالایی دارند. اهل ریسکند و نظم و ترتیبشان از صفراویها کمتر است. میل به رهبری دارند و معمولا خوشرو، صمیمی و آرام هستند، اما اگر عصبانی شوند ممکن است دست به رفتارهای مخاطره آمیز بزنند. میل به شیرینی و ترشی دارند، اما همه نوع غذایی میخورند.
خاکشیر، تخم ریحان، سوپ یا آش جو، نان جو، برگ زردآلو، هلو و انجیر برای دموی مزاجها مفید است.
آب یخ، نوشابه، تخم مرغ، بادمجان، ترشی، سرکه، سیر و چای برایشان مضر است .
- مزاج سرد و خشک (سوداوی)
افرادی با مزاج سرد و خشک اکثرا دارای پوستی سفید و به شدت سرمایی هستند . همچنین این افراد میل زیادی به خوابیدن دارند و در بسیاری از مواقع احساس ضعف میکنند و کم انرژی هستند.
از منظر رفتاری سوداوی مزاج ها با خصوصیاتی مانند نظم و ترتیب و دور اندیشی زیاد شناخته میشوند. همچنین بسیار دقیق و خونسردند و میل زیادی به تحلیل و ارزیابی از خود نشان میدهند. از نظر روانشناسی عمدتا جزء دسته درونگرا هستند. انها میل زیاد به شیرینی جات و غذاهای گرم دارند و خوراکیهای سرد مانند خیار و کاهو چندان با ذائقه سوداوی مزاجها سازگار نیست.
گوشت گوسفند، خروس و شتر، نمک دریا، نبات سفید، نعنا و روغن کنجد، کلم، جوانه گندم، ماش، پسته، بادام، گردو و چای دارچین به سوداوی مزاجها توصیه میشود.
گوشت گوساله، ماهی، عدس، گشنیز، لوبیا، بادمجان و سبزیجاتی مثل خیار، کاهو، گوجه فرنگی و میوههایی مثل موز و کیوی برای این افراد مضر است .
- مزاج سرد و تر (بلغمی)
افراد بلغمی بیشتر چاق و پر چربی هستند و پوست سفید و موهای کم پشت دارند. کمتر تشنه میشوند و عموما دهانشان مرطوب است. انسانهای با مزاج سرد وتر را از روی ساعات زیاد خواب در طول شبانه روز میتوان شناخت. همچنین بد نیست بدانید برای این افراد بدترین زمان سال زمستان است. کم انرژی و یا حتی اندکی کند هستند. در عوض آنها صبور و آرامند و کمتر از افراد حاضر در دیگر مزاجهای چهارگانه و به ندرت عصبانی میشوند.
تمایل به خوراکیهای گرم مانند شیرینی جات و ادویهها و عدم تمایل به مصرف خوراکیهای سرد مانند ترشیجات دارند.
خرمای خشک، انبه، سیب، بـه، توت، انجیر، انگور، کشمش، هویج، کرفس، زنجبیل، دارچین و زیره برای بلغمی مزاجها مفید است.
کاهو، هندوانه، گرمک، کدو خورشتی، مرکبات و کیوی، هلو، زردآلو، شلیل، قارچ، ذغال اخته، آش، سوپ ماهی و کله پاچه برای افراد بلغمی توصیه نمیشود .